راه آهن سراسری ایران به عنوان بیست و پنجمین اثر ملی کشورمان در فهرست یونسکو شناخته می شود که در مرداد ماه سال ۱۴۰۰ در این فهرست به ثبت رسید. این اثر ملی قدمتی نزدیک به یک قرن دارد و تاریخچه آن مملوء از فراز و نشیب هایی است که قطعا برای ما ایرانیان جذاب خواهد بود، به همین علت تصمیم گرفته ایم تاریخچه راه آهن ایران را برای شما بازگو کنیم و ضمن بررسی این موضوع دیدگاه جامعی از نقشه راه آهن سراسری ایران را هم به شما نشان دهیم. بنابراین پیشنهاد می دهیم با مطالعه این مقاله ما را همراهی نمایید.

پیشنهاد ساخت راه آهن سراسری به دوره قاجار بازمی گردد

به صورت کامل و جامع نمی توان دوره قاجار را مشمول دوران پرفراز و نشیب ساخت راه آهن سراسری شمال به جنوب ایران دانست چرا که در این دوره عملا شاهد اقدام سازنده ای در این خصوص نبوده ایم با این حال اولین زمزمه های ساخت راه آهن سراسری در این دوره به گوش رسید.

در سال ۱۲۵۱ که ناصرالدین شاه بر ایران حکومت می کرد یک تاجر انگلیسی درخواست امتیاز این برنامه را به حکومت داد و ناصرالدین شاه نیز در وهله اول آن را پذیرفت اما تحت تاثیر فشارهای کشور روسیه مجبور شد این امتیاز را لغو کند.

دو سال بعد یعنی در سال ۱۲۵۳ روس ها تصمیم گرفتند تا خودشان این امتیاز را از ایران دریافت کنند. اما این بار انگلیسی ها دست به کار شدند و توانستند مانع صدور مجوز ساخت راه آهن در ایران توسط روس ها شوند تا اینکه بالاخره فرانسوی ها توانستند در سال ۱۲۶۱ امتیاز ساخت این راه آهن را دریافت کنند.

این امتیاز شامل خط راه آهن رشت به تهران و اتصال آن به بوشهر بود، اما روس ها و کارشکنی آن ها باعث شد تا پروژه مورد نظر به خوبی اجرا نگردد و هرگز توسط فرانسوی ها به پایان نرسد. فرانسوی ها باز هم درخواست کسب امتیاز کردند تا بتوانند کمبودهای مربوط به پروژه قبل را جبران کنند اما در مدت ۲۵ سال موفق به اجرای طرح مورد نظر نشدند.

در سال ۱۲۹۱ روس ها امتیاز ساخت خط راه آهن در شمال غرب کشور را دریافت کردند و به مدت سه سال توانستند پروژه خود را در خصوص تاسیس خط ریلی میان جلفا و تبریز به اتمام برسانند. هرچند در نیم قرن دوم شاهد تلاش های فراوانی با راه اندازی خطوط ریلی کشور آن هم به صورت گسترده بوده ایم اما عملا این اتفاق تا زمان روی کار آمدن رضا شاه اول به وقوع نپیوست. پروژه اروپاییان نیز در این زمینه با شکست مواجه شد و صرفا درصد ناچیزی از آن را اجرا کردند.

تاسیس راه آهن سراسری ایران به دوره رضا شاه باز می گردد

۲۳ مهرماه سال ۱۳۰۶ روزی بود که کلنگ تاسیس راه آهن سراسری ایران توسط رضا شاه زده شد. پیمانکاران امریکایی ساخت این پروژه را در دست گرفتند. ده سال طول کشید تا خط راه آهن سراسری ایران از شمال شرق به جنوب غرب ایران رسید. مسیر اصلی آن در سال ۱۳۱۷ به اتمام رسید که از بندر گز در جنوب دریای خزر تا بندر امام خمینی در خلج فارس بود.

پس از تکمیل خطوط راه آهن سراسری شمال شرق به جنوب غرب ایران حالا نوبت آن بود تا خطوط انشعابی آن گسترش پیدا کند. خطوط انشعابی این راه آهن تا زنجان، کاشان و سمنان به ‌سمت تهران نیز گسترش قابل ملاحظه ای پیدا کرد.

خطوط راه آهن ایران در بدو طراحی در مسیر جنوب به شمال از دشت خوزستان عبور می کرد و به اهواز می‌رسید؛ سپس با عبور از کارون و اندیمشک تا اراک، قم و تهران امتداد پیدا می کرد. در ادامه نیز با عبور از فیروزکوه به دریای خزر متصل می‌ شد.

چالش برانگیزترین بخش از‌ ساخت راه آهن سراسری ایران به کوهستان‌ ها تعلق داشت. پل ‌ها و تونل‌ های عظیمی در این مسیرها احداث گردید تا عبور قطارها را امکان پذیر نماید. استفاده از نبوغ آلمانی ها و پیمانکاران امریکایی در آن دوره باعث گردید تا راه آهن ایران به یکی از ارزشمندترین سازه های صنعتی در جهان مبدل گردد با این حال مسئله اصلی این بود که در ساخت آن توجه ویژه ای به منافع غربی ها شد و می توان گفت مهمترین مسئله ای بود که صدای اعتراض بسیاری از روشنفکران آن زمان را بلند کرد.

نکاتی که باید در خصوص خطوط ریلی ایران بدانید

• لایحه تاسیس راه آهن سراسری ایران در تاریخ چهارم اسفند ماه سال ۱۳۰۵ شمسی توسط فردی به نام مهدی قلی هدایت معروف به مخبر السلطنه به مجلس ارائه گردید و با توجه به مزایای بسیار زیادی که توسط وی در خصوص ساخت راه آهن ابراز گردید به تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی رسید.
• دکتر مصدق از منتقدان اصلی این طرح بود و اعتقاد داشت که این طرح توجیه اقتصادی ندارد. از طرف اظهار می داشت که این پروژه برای حمل و نقل عمومی کشور و توسعه صنعت گردشگری کارآمد نیست؛ حقیقت نواقصی که توسط دکتر مصدق ابراز گردید بعدها آشکار شد.
• بخش عمده هزینه‌ های مربوط به ساخت راه آهن سراسری از محل مالیات بر چای، قند و شکر تامین گردید و برای کمبود بودجه نیز دولت ایران مجبور شد از وام ‌های بانکی و اعتبارات دولتی بهره برد.
• ضعف توانایی‌ های فنی در ایران و نبود مهندسان طراح، رضا شاه را مجبور به استفاده از مهندسان بیگانه در طراحی و ساخت این پروژه کرد.
• مهم ترین هدف اولیه از ساخت راه اهن سراسری ایجاد یک مسیر و شرایط بهتر برای حمل و نقل نظامیان و تجهیزات نظامی بود اما بعدها به یک مسیر مطمئن برای جابجایی مسافران نیز مبدل گردید و صنعت حمل و نقل ایران را به شدت توسعه داد.
• در سال ۱۳۱۴ اداره راه آهن دولتی ایران برای رسیدگی مستقیم به احداث خطوط ریلی تاسیس شد تا به تامین نیروی انسانی و تجهیزات مورد نیاز برای ساخت راه آهن رسیدگی نماید.
• فقر دانش ایرانیان و پیشی گرفتن منافع غربی ها در ساخت این پروژه باعث گردید تا خطوط راه آهن ایران از شهرهای بسیار بزرگ و مهم کشور عبور نکند.
• سازهای صنعتی بسیار زیادی در مسیر این خطوط ساخته شد اما پل ورسک شاخص ‌ترین اثر سازه ‌ای آن محسوب می‌ شود.
• تا قبل از پایان جنگ جهانی دوم، استفاده از خطوط راه آهن سراسری ایران در انحصار بیگانگان بود؛ اما با اتمام جنگ و خرید بخشی از لکوموتیوهای آمریکایی توسط رضا شاه، ایرانیان آغاز به بهره ‌برداری از خطوط راه آهن سراسری شمال به جنوب کردند.

ثبت راه آهن سراسری ایران در فهرست یونسکو

در سوم مرداد ماه سال ۱۴۰۰ ، راه آهن سراسری ایران به‌ عنوان اولین میراث صنعتی و بیست و پنجمین اثر ملی ملموس از کشور ما در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. ثبت این اثر ملی در چهل و چهارمین اجلاس یونسکو در کشور چین صورت گرفت.

خطوط ریلی ایران طولانی ترین خط ریلی ثبت شده در فهرست یونسکو به حساب می آید و از آن با نام راه آهن شمال جنوب ایران یاد می شود. با ثبت این اثر صنعتی از کشورمان در فهرست میراث ایرانی ملموس یونسکو، تعداد آثار ثبت شده از ایران در این فهرست به عدد ۲۵ رسید.